Rola Japonii w obliczu rosnących napięć w Cieśninie Tajwańskiej

,,Dzisiejsza Ukraina może być jutrzejszą Azją Wschodnią” powiedział premier Fumio Kishida podczas swojego expose w październiku 2024 roku, subtelnie odnosząc się do perspektywy inwazji Chin na Tajwan. Słowa przestrogi miały uwydatnić realne zagrożenie konfliktu militarnego płynące z coraz śmielej wysuwanych roszczeń Chin wobec Tajwanu. Wypowiedź byłego szefa japońskiego rządu jest bez wątpienia kluczowa w kwestii narastających napięć w Cieśninie Tajwańskiej. Znaczące w tej sprawie, jak i w ogólnym rozumieniu stabilności porządku międzynarodowego w regionie, jest zapowiedzenie przez szefów dyplomacji Chin i Japonii rozmów dotyczących kwestii bezpieczeństwa. 

Historyczne uwarunkowania zainteresowania Japonii Tajwanem 

Początków japońskiego zainteresowania Tajwanem należy upatrywać już w XIX wieku, kiedy to w wyniku wygranej wojny japońsko-chińskiej i traktatu z Shimonoseki, podpisanego w 1895 r., władzę nad Tajwanem oficjalnie przekazano Japonii. Strategiczne położenie wyspy i jej potencjał gospodarczy miały nie tylko doprowadzić do rozwoju kraju, ale także bezpośrednio ułatwić plany dalszej ekspansji terytorialnej w regionie Azji Wschodniej. 

Okres kolonialny wiązał się z licznymi reformami w zakresie infrastruktury, rolnictwa oraz edukacji. Japończycy postanowili uczynić z wyspy modelową prowincję, dlatego rozbudowa sieci kolejowej, systemu irygacyjnego i rozwój przemysłu cukrowniczego miały doprowadzić do rozwoju wyspy pod ścisłą kontrolą japońskich urzędników. Mimo że Tajwańczycy chętnie korzystali z nowych osiągnięć cywilizacyjnych, to surowe i niesprawiedliwe prawo, wyzysk, jak i próby dekulturyzacji lokalnych mieszkańców doprowadziły do powstania lokalnych ruchów oporu wszczynających liczne bunty wymierzone w okupanta. 

II wojna światowa zmieniła losy Tajwanu. Kapitulacja Japonii oraz idący z tym nowy ład międzynarodowy spowodowały, że Tajwan znalazł się w obrębie chińskiej administracji. Zmiana strefy wpływów bezpośrednio wpłynęła na dynamikę stosunków japońsko-tajwańskich oraz doprowadziła do napięcia na linii Tokio-Pekin.

W okresie zimnej wojny Japonia postrzegała Tajwan jako strategicznego sojusznika w walce z komunistycznym zagrożeniem. Utrzymywanie stosunków z Tajpej miało na celu ograniczenie wpływów Chińskiej Republiki Ludowej oraz wspieranie budowy liberalnego porządku w regionie, opartego na zasadzie pokojowego współistnienia obu państw. 

Późniejsze oziębienie stosunków, spowodowane wprowadzeniem w życie surowych postanowień polityki jednych Chin w latach 70. i oficjalnego uznania rządu komunistycznego, doprowadziło do stopniowego wykluczenia Tajwanu z jakiejkolwiek oficjalnej polityki zagranicznej. Decyzja dotyczyła nie tylko kwestii politycznych, ale także społecznych, ponieważ spośród studentów zagranicznych tylko Tajwańczycy i Koreańczycy z Północy nie mogli ubiegać się o stypendia rządowe. Z drugiej strony Tajwan nadal chętnie utrzymywał japońskie wpływy widoczne w trendach handlowych, politycznych, ale także w wymiarze społecznym. 

W ostatnich latach sytuacja jednak stopniowo ulega zmianie, a rosnące napięcia w Cieśninie Tajwańskiej wymusiły na Japonii stanowczą artykulację swojego stanowiska co do utrzymania status quo w sprawie wyspy. Podjęte działania mają zagwarantować zarówno ochronę indywidualnych interesów, jak i zachowanie pokojowych stosunków w regionie. 

Tajwan dla Japonii to coś więcej niż tylko sentyment do dawnej kolonii. To realny partner gospodarczy i przede wszystkim główna wyspa otwierająca Chinom drzwi do ekspansji na Pacyfiku, co w ostatecznym rezultacie może doprowadzi do geograficznego zbliżenia się Chin do wysp japońskich. 

Japonia jako filar bezpieczeństwa w regionie a rosnące napięcia w Cieśninie Tajwańskiej

Początkowe pasywne podejście Japonii wobec współtworzenia poczucia bezpieczeństwa na przestrzeni lat podlegało stopniowej ewolucji na rzecz świadomego i aktywnego promowania polityki pokoju w regionie. 

Polityka neutralności, wynikająca bezpośrednio z artykułu 9 konstytucji odrzucającego wojnę jako sposób rozwiązywania konfliktów, oraz głębokie przekonanie społeczeństwa o defensywnym charakterze sił zbrojnych spowodowały wycofanie się Japonii ze znacznej rozbudowy potencjału militarnego i skupienie się na współpracy wojskowej ze Stanami Zjednoczonymi. 

W obliczu narastającego zagrożenia ze strony Chin, które podejmują coraz śmielsze kroki na Morzu Wschodniochińskim, stale rozbudowują swoją siłę militarną oraz arsenał nuklearny, Japonia została zmuszona do wprowadzenia gruntownych zmian w polityce bezpieczeństwa. Dodatkowo sytuację komplikuje narastające zagrożenie ze strony Korei Północnej nieustannie wygrażającej swoim arsenałem nuklearno-rakietowym. 

Po raz pierwszy od lat 60. potencjalny konflikt w Cieśninie Tajwańskiej został zaadresowany w 2021 r. – w dokumencie zwieńczającym coroczne szczyty przywódców USA i Japonii. Jednak dopiero nowa Strategia Bezpieczeństwa Narodowego (National Security Strategy) ogłoszona w 2022 r. uznawana jest za kamień milowy w historii japońskiej polityki. 

Podwaliny pod zmianę podejścia do kwestii bezpieczeństwa położył już w 2013 r. premier Shinzo Abe, który dążył do przekształcenia pasywnego pacyfizmu Japonii w aktywne zaangażowanie na arenie międzynarodowej. Jego wizja zakładała zwiększenie roli Tokio w globalnej polityce i tym samym utrzymania pokoju nie tylko w regionie, ale i na świecie. Rozwinięcie koncepcji Abe widoczne jest przede wszystkim w japońskiej strategii z 2022 r. 

Decyzja o podwojeniu budżetu obronnego w ciągu pięciu lat do 2%, zwiększenie inwestycji na nowoczesne technologie, ale także nawiązanie strategicznej współpracy wojskowej z innymi państwami Indo-Pacyfiku, tj. Australią czy Koreą Południową, położyły kres japońskiej pasywności obronnej i nabrały bardziej zdecydowanego tonu. Nowa koncepcja nie jest dramatyczną transformacją, ale ewolucją i odpowiedzią na trudne czasy.

Niewątpliwie ważną kwestią jest promocja inicjatywy Free and Open Indo–Pacific (FOIP). Zapoczątkowana przez administrację byłego premiera Shinzō Abe w 2016 r. jako alternatywa dla ,,chińskiego ładu” w regionie, jest obecnie realizowana we współpracy z Waszyngtonem. To ,,filozofia współpracy międzynarodowej mająca na celu utrzymanie liberalnego porządku międzynarodowego”. Uważa się, że koncepcja ta powstała jako bezpośrednia odpowiedź na chińską inicjatywę Jednego Pasa i Jednej Drogi, która stanowiła zagrożenie dla pozycji Japonii zarówno w aspekcie ekonomicznym, jak i w kwestii utrzymania wpływów w regionie, a zaniepokojenie wizją możliwego konfliktu między państwami zmusza japońskie władze do podejmowania śmielszych działań w kwestiach militarnych, ponieważ jak podkreślał premier Kishida ,,dzisiejsza Ukraina może być jutrzejszą Azją Wschodnią”. 

Ostatnio doszło jednak do ocieplenia na linii Tokio-Pekin. Wizyta japońskiego szefa dyplomacji - Takeshiego Iwaya - w Chinach pod koniec 2024 r. zaowocowała obustronną zgodą na rozpoczęcie dialogu na temat bezpieczeństwa. Niewątpliwie można uznać to za ważne wydarzenie w stosunkach między dwoma odwiecznie rywalizujących ze sobą krajów. 

W czasie spotkań Iwayawy z chińskim szefem dyplomacji Wang Yi oraz z premierem Chin Li Qiangiem poruszono również kwestie bezpieczeństwa dotyczące aktywności chińskich sił zbrojnych w pobliżu m.in. niezamieszkałych Wysp Senkaku na Morzu Wschodniochińskim, do których oba kraje roszczą sobie prawa. 

W tle rozmów cały czas przewija się również kwestia tajwańska, która mimo, że nie jest bezpośrednim elementem konfliktu na linii Tokio-Pekin, to nadal wzbudza wiele kontrowersji. Japonia jako lokalny ,,stróż porządku międzynarodowego” w przypadku konfliktu opowie się zapewne po stronie Tajwanu, ponieważ, jak zostało to zawarte w samej strategii bezpieczeństwa narodowego, jest on ,,niezwykle ważnym partnerem i cennym przyjacielem Japonii, z którym dzieli podstawowe wartości, w tym demokrację, i ma bliskie więzi gospodarcze, jak i osobiste. Pokój i stabilność po drugiej stronie Cieśniny Tajwańskiej są niezbędnym elementem bezpieczeństwa i dobrobytu społeczności międzynarodowej, a Japonia będzie nadal podejmować różne wysiłki w oparciu o swoje stanowisko, że kwestie dotyczące Cieśniny powinny zostać rozwiązane pokojowo”.  

Chwilowe ,,ocieplenie” czy realna szansa na zmianę? Perspektywy przyszłości kwestii tajwańskiej

Rozpoczęcie bliższych rozmów między Japonią a Chinami niesie ze sobą nadzieję na poprawę stosunków bilateralnych między państwami, które już od dłuższego czasu pozostawały w stagnacji, ale także zapowiadają możliwe zmniejszenie napięć w całym regionie Indo-Pacyfiku. Ważnym aspektem pozostaje również kwestia tajwańska, która budzi obawy obu stron. 

Bez wątpienia Japonia będzie starała się zażegnać kryzys wszystkimi dostępnymi środkami dyplomatycznymi, dążąc do zminimalizowania ryzyka wybuchu potencjalnego konfliktu zbrojnego i utrzymania status quo, co możemy zauważyć nawet przy ostatniej wizycie szefa japońskiej dyplomacji w Pekinie. 

Jednak same ,,miękkie” działania nie wystarczą, aby odsunąć Chiny od realizacji swoich planów. Ten scenariusz związany jest także z koniecznością rozbudowy Japońskich Sił Samoobrony w celu zapewnienia realnej możliwości zabezpieczenia pokoju i bezpieczeństwa w regionie, ale także zaangażowaniem państw Zachodu oraz organizacji w kwestie bezpieczeństwa regionu. 

Dotychczasowe kroki podjęte w celu rozwoju potencjału militarnego, a także rozwijaniu ścisłej współpracy z organizacjami o charakterze wojskowym, np. NATO, będą musiały ulec jeszcze większej intensyfikacji. W tym przypadku ważne jest również zdanie społeczeństwa nieprzyzwyczajonego i wyraźnie przeciwnego udziałowi w operacjach zbrojnych. 

Wielu badaczy wskazuje również możliwość prowadzenia przez Japonię polityki appeasementu w celu zapewnienia stabilności Indo-Pacyfiku ceną wszelkich ustępstw. W tym scenariuszu nie ma mowy o bezpośrednim zaangażowaniu się w konflikt w Cieśninie Tajwańskiej. Taki zwrot japońskiej polityki bezpieczeństwa nie byłby przecież wcale sprzeczny z nową Strategią Bezpieczeństwa Narodowego z 2022 r., ponieważ Japonia zadeklarowała jedynie podejmowanie działań w celu pokojowego rozwiązania kwestii tajwańskiej. Prowadzenie polityki ustępstw wobec Chin jest bardzo prawdopodobne w przypadku pogorszenia się sytuacji na rynkach międzynarodowych. Potencjalny kryzys gospodarczy mógłby doprowadzić japoński rząd do obrania bardziej przyjaznej polityki wobec Chin. 

Podsumowanie 

Japonia odgrywa kluczową rolę w obliczu narastających napięć w Cieśninie Tajwańskiej, które zagrażają stabilności regionu Indo-Pacyfiku. Historyczne więzi z Tajwanem i obecne wyzwania związane z aktywnością Chin wpływają na japońską politykę bezpieczeństwa. Tokio aktywnie rozwija zdolności obronne i współpracuje z sojusznikami, promując koncepcję wolnego Indo-Pacyfiku. Jednocześnie Japonia stawia na dyplomację, co ilustrują rozmowy z Chinami na temat bezpieczeństwa. Zachowanie pokoju w regionie wymaga równowagi między zwiększeniem zdolności obronnych a dyplomatycznymi wysiłkami na rzecz deeskalacji konfliktu. 

Autorka: Wiktoria Sokołowska 

Źródła: 

Ishiba, Shigeru. The First Policy Speech by Prime Minister ISHIBA Shigeru. The Government of Japan, 04 October 2024. Retrieved from https://www.japan.go.jp/kizuna/2024/11/the_first_policy_speech_by_ishiba.html

Blama, Kajetan. Polityka kolonialna na Tajwanie i jej skutki. Uniwersytet Jagielloński, 09 September 2022

Liff, Adam P. "Japan, Taiwan and the ‘One China’ Framework after 50 Years." The China Quarterly, 2022; 252: 1066-1093

Tanaka, Akihiko. "The Range of a Free and Open Indo-Pacific Strategy." Diplomacy, No. 44, 2018. Retrieved from https://www.japanpolicyforum.jp/diplomacy/pt201803081821337449.html

National Security Strategy of Japan. 2022

Cossa, Ralph A., and Glosserman, Brad. "Regional Overview: Indo-Pacific as the 'Epicenter'." Comparative Connections, 2023, Vol. 24, No. 3, pp. 1-18

Socha, Marcin. Japońska ofensywa dyplomatyczna w państwach Globalnego Południa. Uniwersytet Łódzki, 2024

Aizawa, Teruaki. "Free and Open Indo-Pacific (FOIP)" and "Free and Open International Order (FOIO)". National Defense Academy of Japan

Swaine, Michael D. "Creating an Unstable Asia: the U.S. ‘Free and Open Indo-Pacific’ Strategy." Foreign Affairs, 2018. Retrieved from https://carnegieendowment.org/posts/2018/03/creating-an-unstable-asia-the-us-free-and-open-indo-pacific-strategy?lang=en

Liu, Caiyu. "Japan's Substantial Military Budget Expansion Caters to US Request, to Meet with China’s Retaliation Once Involving Taiwan Island." Global Times, 2021. Retrieved from https://www.globaltimes.cn/page/202109/1233114.shtml

Cho, Sungmin, Koga, Kei, Rajagopalan, Rajeswari Pillai, Tzeng, Yisuo, Le Thu, Huong, Wong, Andrea Chloe. Regional Voices on Escalating Tensions in the Taiwan Strait. The National Bureau of Asian Research, 2022

Schöttli, Urs. Taiwan’s Geopolitical Relevance for Japan. GIS Reports, 2024. Retrieved from https://www.gisreportsonline.com/r/taiwans-geopolitical-role-for-japan/